Kościół i ruiny zamku Joannitów w Słońsku, fot P. Cieniuch
Kościół i ruiny zamku Joannitów w Słońsku, fot P. Cieniuch
Spacer na łonie krajobrazu kulturowo-przyrodniczego ma dla człowieka znaczenie relaksacyjne. Niektóre obrazy wzbudzają w nas spory zachwyt, dlatego lubimy ponownie się poruszać w danej okolicy. Inne szybciej nam się „nudzą”, stąd też potrzebujemy nowych wrażeń w kolejnych lokalizacjach.  Warto przy tej okazji zadać sobie pytanie, czy podziwiany przez nas krajobraz jest chwilowy i szybko zmienny, czy też stanowi efekt zsumowania różnych zdarzeń, które kształtowały go na przestrzeni dziejów. Zdajemy sobie przecież sprawę, że są w nim elementy, które pojawiły się tu dzień wcześniej, tydzień albo miesiąc wstecz. Rzadziej natomiast mamy świadomość o przyczynach wpływających na krajobraz i przeznaczenie terenu, które swoje działanie miały w zamierzchłych czasach. Niemniej, cała ta sekwencja zdarzeń w czasie skutkuje obrazem, który nas otacza w danej chwili. Zapraszam do poznania kilku wydarzeń z historii, które miały zasadniczy wpływ na krajobraz niewielkiego obszaru, jakim jest obecnie Kostrzyn nad Odrą oraz jego najbliższe sąsiedztwo.

Bardzo ciekawie historię opisywanego terenu przedstawiają zapiski z kilku tomów Nadwarciańskich Roczników Historyczno-

Odnawiane mury Twierdzy Kostrzyn, fot P. Cieniuch
Odnawiane mury Twierdzy Kostrzyn, fot P. Cieniuch
Archiwalnych. Dzięki nim dowiadujemy się, że po raz pierwszy Ziemia Kostrzyńska została wspomniana już w 1232 roku. Można zatem wnioskować, że co najmniej od tego okresu ten teren podlegał eksploracji i prawdopodobnie specyficznemu kształtowaniu krajobrazu przez lokalną społeczność. O mieszkańcach „miasteczka Kostrzyn” znajdujemy wzmiankę w dokumencie lubuskiego biskupa Wawrzyńca z 1261 roku. Świadczyć to może o istnieniu kompleksu zabudowy, zamieszkiwanego przez ludność, której w tych czasach należałoby przypisać przynależność plemienną do Polan i ewentualnie Brandenburczyków. Z czasem nastąpiła wielowiekowa germanizacja tych terenów, co wynikało z przejęcia Kostrzyna i okolic przez margrabiów brandenburskich w 1262 roku. Kolejne zmiany na tym obszarze odbywały się pod zarządem germańskim, aż do 1945 roku. W 1323 roku kronikarze pisali o istnieniu zamku w Kostrzynie, którego zadaniem było m. in. ochrona przeprawy na moście. W tamtych czasach miasto Kostrzyn niewątpliwie się rozrastało, o czym świadczy zarówno wspomniany zamek, most, ale również kościół kostrzyński, o którym wspominają zapiski z 1396 roku. Bardzo ważnym etapem w rozwoju miasta i regionu było objęcie władzy przez margrabiego Jana Kostrzyńskiego, dzięki któremu w latach 1537-68 zbudowano Twierdzę Kostrzyn o ziemnych obwałowaniach. Jej konstrukcja została zmodernizowana już po śmierci margrabiego, i w 1590 roku ogłoszono ukończenie wielkiego dzieła architektonicznego – twierdzy ziemno-murowanej. Kolejnym ważnym elementem kształtującym miejscowy krajobraz było wykopanie fosy wokół Twierdzy, o czym donoszą zapisy z 1617 roku. Konstrukcja Twierdzy i jej położenie w dawnej delcie rzeki Warty sprawiły, że uznawana była w tamtych czasach za „twierdzę nie do zdobycia”, również podczas wojny trzydziestoletniej 1618-1648. Dopiero działania wojenne z czasów wojny siedmioletniej doprowadziły do zbombardowania i spalenia przez armię rosyjską, miasta ukrytego za potężnymi murami. Rozwój cywilizacyjny oraz coraz większe zapotrzebowanie na płody rolne sprawiły, że ten podmokły i trudno dostępny obszar ujścia Warty doczekał się epokowej zmiany w krajobrazie, za sprawą decyzji króla Fryderyka II Wielkiego. W wyniku olbrzymich inwestycji w 1786 roku zakończono prace melioracyjne, których efektem było osuszenie Błot Warciańskich od okolic Gorzowa (niem. Landsberg) aż do Kostrzyna. 

Na miedzywalu Warty, fot. P. Cieniuch
Na miedzywalu Warty, fot. P. Cieniuch
Rzekę Wartę skanalizowano a osuszone ziemie na zawalu przeznaczono pod rolnictwo i zabudowę olenderską. I takie właśnie przeznaczenie terenu, które ukształtowało do dziś zasadniczy krajobraz regionu, zostało przejęte przez Polskę po II Wojnie Światowej. Krajobraz delty ujściowego odcinka Warty ostatecznie zniknął z krajobrazu, gdy w 1817 roku cały nurt Warty skierowany został w Kanał Fryderyka Wilhelma, ponad Twierdzą Kostrzyn. W ten sposób Twierdza oraz miejscowości takie jak Słońsk zostały skutecznie oddzielone wałami od rozlewiska wezbranej rzeki i zdradliwych bagien. Z czasem, wzrastająca populacja mieszkańców Twierdzy doprowadziła do historycznej decyzji o rozbiorze północnej części fortyfikacji po 1918 roku. Kulminacją drastycznych zmian w tej okolicy była ofensywa Armii Czerwonej w styczniu 1945 roku, czego skutki można „podziwiać” po dziś dzień. Zniszczona Twierdza wraz z infrastrukturą czeka na kompleksową odbudowę od zakończenia działań, a odrestaurowywane mury tylko częściowo nawiązują swym klimatem do dawnej epoki. Ruiny miasta systematycznie podlegają naturalnej sukcesji roślinnej, co również jest znakiem czasowych zmian w krajobrazie tego bogatego w historię terenu styku Odry i Warty.

Historia zapewne napisze kolejny, ciekawy rozdział dla tego regionu. Być może w krótce w obrębie Twierdzy powstaną nowe zabudowania, z których będą mogli korzystać zarówno miejscowa ludność jak i goście licznie odwiedzający tę „klimatyczną perełkę” w ujściowym odcinku dawnej delty Warty.

Park Krajobrazowy „Ujście Warty” zaprasza na swój obszar, gdzie wraz z podziwem dla przyrody można poszukiwać i odkrywać historię kształtowaną przez wieki.

Przygotował:

Paweł Cieniuch

Główny Specjalista w BGPK i PK"UW"