Park Krajobrazowy „Ujście Warty”, jeden z siedmiu parków województwa lubuskiego, usytuowany jest przy granicy polsko-niemieckiej. W przeszłości, obecny obszar Parku, aż do zakończenia II Wojny Światowej znajdował się na terytorium państwa niemieckiego, co miało olbrzymi wpływ na ukształtowanie krajobrazu tego terenu. Stosowana przez kilkaset lat polityka graniczna, społeczna i gospodarcza stała się architektem terenu Parku, zarówno ptasiego raju nadwarciańskich błot jak i licznych pozostałości kunsztu budowniczego, zwłaszcza w zakresie fortyfikacyjnym. Na tę okoliczność chciałbym naszym czytelnikom przedstawić najciekawsze informacje z historii Kostrzyna nad Odrą, a dokładniej mówiąc z historii słynnej Twierdzy Kostrzyn. Będzie to nasz wspólny wkład w ochronę wartości historycznych i kulturowych Parku w celu ich zachowania i popularyzacji w społeczeństwie.

Dla przedstawienia obecnego stanu wiedzy i rangi Twierdzy Kostrzyn (Festung Küstrin), niezbędnym jest przybliżenie kontekstu historycznego obszaru w czasach konfliktów na tle religijnym, i związanych z tym przemian w dziedzinie gospodarowania państwem, zbrojeniami, płodami i podatkami w czasach rządów Margrabiego Jana z Kostrzyna. Kim zatem był Margrabia Jan, znany również jako Markgraf Johann von Brandenburg – Küstrin? Ten wielkorządca powszechnie uważany jest za pierwszego władcę na tych terenach z czasów średniowiecza, który po swojej śmierci w 1571 roku, pozostawił potomnym znaczny majątek, nie zaś górę długów, z czego słynęli uwcześni książęta.

Okres budowy świetności Kostrzyna oraz rozległych błot warciańskich przypadł właśnie na średniowiecze i czas panowania Margrabiego. W tym okresie rozpoczął się wielki cykl przemian omawianego obszaru, którego efektem jest obecny stan walorów przyrodniczo-kulturowych zachodniej części parku krajobrazowego, zlokalizowanego na ujściu rzeki Warty. Budowa kanału Wilhelma (obecne ujście Warty) była poprzedzona szeregiem przemian, które zapoczątkował wspomniany Margrabia. Warto zatem poświęcić jemu kilka słów uwagi.

Jan urodził się w 1513 roku, w katolickiej rodzinie. Wraz z bratem Joachimem II byli synami Elektora brandenburskiego Joachima I-ego oraz Elżbiety Oldenburg. Życie sprawiło, że objął rządy w wieku 22 lat. Krótko potem ogłosił, że przenosi swą rezydencję z dotychczasowej stolicy Nowej Marchii w Myśliborzu, do Kostrzyna. Decyzje taką podyktował mu wrodzony pragmatyzm; „do Myśliborza z południowych powiatów trudno było dotrzeć. Pod tym względem położony u zbiegu Warty i Odry Kostrzyn znajdował się w samym centrum kraju (...) i leżał stosunkowo niedaleko elektorskiej rezydencji w Berlinie. W Kostrzynie można było też wykorzystać istniejący już tutaj zamek, rozbudowany przed stuleciem przez zakon krzyżacki” (cyt. z publikacji). Warowny zamek rozbudował w renesansowym stylu, całą rezydencję umocnił dzięki umiejętnie ściąganym podatkom i w zgodzie z ówczesną sztuką fortyfikacyjną (tzw. odgórne urządzanie wybranego pola walki). Postępowość w działaniu Margrabiego widoczna była również poprzez nadawane nowe prawa, w myśl których (ordynek policyjny z 1540 roku) nowe domy musiały być pokrywane dachówką ceramiczną a szopy i stodoły przenoszono poza obręb miasta, dla zmniejszenia zagrożenia pożarem w obrębie Twierdzy. Wszystkie te działania wpłynęły na status miasta, regionu i samej Twierdzy, która w przekonaniu Margrabiego i miejscowej ludności była, z zasady, nie do zdobycia.

Drugą decyzją, bardzo ważną dla regionu, było przejście Margrabiego na protestantyzm, w Wielkanoc 1538 roku. Doprowadziło to do konfliktu z cesarzem, i w naturalny sposób przyczyniło się do umacniania Twierdzy Kostrzyn, na wypadek spodziewanej wojny. I tak przez kolejne wieki, renoma miejsca utrzymana została aż do czasu II wojny światowej. Podczas działań w ostatnich miesiącach wojny, hitlerowcy zaciekle bronili dumnej Twierdzy, zmuszając nacierającą ze wschodu Armię Czerwoną, do zrównania miasta i Twierdzy z ziemią. W ten sposób do dnia dzisiejszego pozostały jedynie fragmenty murów obronnych, liczne fundamenty gęstej zabudowy mieszczańskiej, oraz niesamowite wrażenie duchowości tego miejsca, z którym styka się niemal każdy zwiedzający Twierdzę.

Wysiłek włożony w uatrakcyjnienie miejsca potęguje otwarte niedawno muzeum w jednym z bastionów, do którego z całego serca zapraszam.

Więcej informacji w biurze Twierdzy i na stronie http://www.muzeum.kostrzyn.pl

W artykule wykorzystane zostały informacje i cytaty z opracowania pt.: “In silentio et spe fortitudo mea”– stanowiącego publikację tekstów referatów konferencyjnych z 2013 roku.

 

Paweł Cieniuch
Główny Specjalista w BGPK i PK”UW”