okładka książki

 

Zarysy treści:

25 lat Barlinecko-Gorzowskiego Parku Krajobrazowego

Autor: Agnieszka Szmatowicz, Grzegorz Przybylski

Barlinecko-Gorzowski Park Krajobrazowy powstał w 1991 roku, a w 1996 zostaje powiększony o źródliskową dolinę Płoni. Jest to największy Park Zespołu Parków Województwa Lubuskiego. Jego powierzchnia wynosi około 24 tys. ha, co z otuliną stanowi ponad 55 tys. ha lasów, jezior i łąk charakteryzujących się ogromną różnorodnością siedlisk oraz bogactwem form życiowych. Najcenniejsze przyrodniczo miejsca i obiekty na terenie Parku zostały objęte dodatkową ochroną, taką jak: rezerwaty przyrody, użytki ekologiczne i pomniki przyrody. Prawie cały Barlinecko-Gorzowski Park Krajobrazowy wpisał się w ponadregionalną ochronę Natura 2000. Zostały wyznaczone tu 3 obszary ochronne: specjalnej ochrony ptaków PLB080001 „Puszcza Barlinecka” oraz specjalnej ochrony siedlisk PLH080071 „Ostoja Barlinecka” i PLH320006 „Dolina Płoni i Jezioro Miedwie”.


Krajobraz historyczny – trwałość i zmienność struktur

Autor: Małgorzata Cykalewicz

Celem artykułu jest przedstawienie historycznego tła kształtowania się krajobrazu kulturowego obszaru Barlinecko-Gorzowskiego Parku Krajobrazowego oraz terenu otuliny Parku. Zrozumienie historii – następujących na przestrzeni wieków i lat przemian cywilizacyjnych oraz politycznych pozwala na określenie co jest zasobem kulturowym  Parku.


Krajobraz kulturowy i tradycje architektoniczne

Autor: Alicja Cykalewicz Tymbarska

Krajobraz kulturowy Barlinecko-Gorzowskiego Parku Krajobrazowego jest bogaty i zróżnicowany. Aby ułatwić opis, Park został podzielony na strefy o różnych charakterystykach – Źródliskowa Dolina Płoni, Puszcza Gorzowska, strefa otwartego krajobrazu rolniczego i obszar zurbanizowany Barlinka. Przedstawione zostały cechy fizjonomiczne krajobrazu poszczególnych stref, układ sieci osadniczej, dominująca forma zabudowy i cenne obiekty. Tradycje architektoniczne Parku zostały zilustrowane przez najbardziej dominujące elementy – układ terenów wiejskich, zagrody i domy wiejskie, szczególne budynki we wsiach, folwarki i założenia pałacowo- -ogrodowe oraz budynki ryglowe.


Zasoby archeologiczne Barlinecko-Gorzowskiego Parku Krajobrazowego

Autor:  Agnieszka Matuszewska

Większość źródeł wykorzystywanych w analizach archeologii osadnictwa to dane pochodzące z tzw. Archeologicznego Zdjęcia Polski (dalej AZP). Jest to program realizowany od kilkudziesięciu lat, polegający na rejestracji stanowisk archeologicznych dzięki poszukiwaniom terenowym. Celem przedsięwzięcia jest uzyskanie informacji potrzebnych do celów naukowych i konserwatorskich (związanych z ochroną zabytków). Przedsięwzięcie jest koordynowane przez poszczególnych wojewódzkich konserwatorów zabytków, a centralna baza danych przechowywana jest w Narodowym Instytucie Dziedzictwa w Warszawie. Poszukiwania stanowisk archeologicznych prowadzone są głównie metodą badań powierzchniowych, czyli obserwacji powierzchni zaoranych pól wiosną i jesienią. Dodatkowo wykorzystuje się informacje ze źródeł archiwalnych oraz wywiady z mieszkańcami danej miejscowości. Badania powierzchniowe uzupełniane są metodami archeologii lotniczej. Informacje o odkrytych stanowiskach archeologicznych nanoszone są na mapy w skali 1:25 000 i 1:10 000 oraz specjalne ujednolicone w całym kraju karty.

Dość skromna wiedza dotycząca przedhistorycznego osadnictwa obszarów Barlinecko-Gorzowskiego Parku Krajobrazowego wynika przede wszystkim z małej ilości badań na terenach zalesionych. Z drugiej jednak strony las ochronił stanowiska pradziejowej bytności człowieka. Dlatego jestem przekonana, że obszar kryje jeszcze wiele archeologicznych tajemnic. W przyszłości warto, moim zdaniem, skoncentrować się na osadnictwie z epoki kamienia, którego pozostałością jest przede wszystkim ciekawy materiał krzemienny, oraz reliktach nowożytnych związanych z funkcjonowaniem huty żelaza i szkła.


Środowisko abiotyczne

Autorzy:  Tomasz Duda,  Jolanta Kijowska

Celem niniejszej pracy jest przedstawienie charakterystyki komponentów abiotycznych środowiska przyrodniczego Barlinecko-Gorzowskiego Parku Krajobrazowego, ze szczególnym uwzględnieniem morfogenetycznych form oraz ich zespołów, licznie występujących tu jezior oraz źródlisk wielu cieków, które są jednym z ważniejszych walorów omawianego terenu i zarazem jedną z przyczyn objęcia tych terenów ochrona prawną (Dz. Urz. Woj. Gorz.Nr 14 z 1991, Dz. Urz. Woj. Gorzowskiego Nr 7, poz. 61, Dz. Urz. Woj. Lubuskiego Nr 14 poz. 339, Dz. Urz. Woj. Zach. Nr 89/2006 r., poz. 1635 ). Bardzo istotnym walorem parku, oprócz rzeźby terenu i jej morfogenetycznych form i ich zespołów, są wody podziemne i powierzchniowe, a szczególnie urozmaicające jego krajobraz liczne jeziora, o zróżnicowanych kształtach, powierzchni czy genezie. W artykule zaprezentowano przede wszystkim zasoby wód podziemnych, zaleganie pierwszego poziomu tych wód, przebieg topograficznych działów wodnych i podział na zlewnie cząstkowe, główne cieki oraz licznie występujące jeziora, których większość szczegółowo scharakteryzowano pod względem cech morfometrycznych. Nieco ogólniej zaprezentowano uwarunkowania klimatyczne. W tych uwarunkowaniach środowiska abiotycznego kształtowała się niesamowicie bogata i cenna przyroda ożywiona, której szczegółową charakterystykę zawierają kolejne rozdziały.


Zbiorowiska roślinne, siedliska przyrodnicze

Autor: Wanda Bacieczko

Obszar Barlinecko-Gorzowskiego Parku Krajobrazowego (geoekosystemu) zajmuje znaczną część, urozmaiconego pod względem ukształtowania i rzeźby terenu, makroregionu Pojezierza Zachodniopomorskiego. Jego cennym walorem przyrodniczym są dobrze zachowane różnorodne siedliska z wykształconymi interesującymi zbiorowiskami roślinnymi (Bacieczko 2000). Dominują powierzchniowo zbiorowiska leśne, znaczący udział mają także zbiorowiska ekosystemów wodnych, torfowiskowych oraz łąkowych. Na terenie Parku ponadto występują zbiorowiska synantropijne, które wykształciły się w miejscach oddziaływania człowieka na środowisko i przyrodę. Roślinność wyróżnionych siedlisk jest przedmiotem tego opracowania.


Chronione, rzadkie i zagrożone gatunki flory naczyniowej

Autorzy: Monika Myśliwy, Wanda Bacieczko

W rozdziale przedstawiono historię badań florystycznych prowadzonych na obszarze Barlinecko-Gorzowskiego Parku Krajobrazowego oraz zestawiono listę najcenniejszych gatunków roślin naczyniowych (chronionych, rzadkich i zagrożonych w skali kraju oraz regionu), których występowanie stwierdzono lub potwierdzono w ostatnich 25 latach. Spośród 866 taksonów roślin naczyniowych występujących współcześnie na terenie Parku, 114 gatunków znalazło się na liście najcenniejszych, z tego 51 gatunków to rośliny podlegające ochronie, 56 gatunków należy do zagrożonych w Polsce, a 75 znajduje się na Czerwonej liście Pomorza Zachodniego. Do gatunków najbardziej zagrożonych w skali kraju (kategoria EN) należą: rogownica murawowa Cerastium glutinosum , wyżlin polny Misopates orontium , zaraza bladokwiatowa Orobanche pallidiflora i wężymord stepowy Scorzonera purpurea . Do gatunków najcenniejszych w skali regionu należą: modrzewnica pospolita Andromeda polifolia , obrazki plamiste Arum maculatum , turzyca dwupienna Carex dioica , goździk pyszny Dianthus superbus , widlicz spłaszczony Diphasiastrum complanatum , wroniec widlasty Huperzia selago , zaraza przytuliowa Orobanche caryophyllacea , pełnik europejski Trollius europaeus i pływacz średni Utricularia intermedia . Przestrzenna waloryzacja florystyczna Parku pozwoliła na wytypowanie 12 najcenniejszych obszarów, na których występuje osiem lub więcej gatunków „specjalnej troski”. Są to: kompleks kserotermicznych skarp i cienistych wąwozów pomiędzy miejscowościami Laskówko i Równo, w tym rezerwat „Skalisty Jar Libberta”; wilgotne łąki i lasy nad Płonią koło Niepołcka; łąki na północ od Żydowa wraz z częścią projektowanego rezerwatu „Wąwozy pod Żydowem”; łąki kserotermiczne pomiędzy Janowem a Żydowem; wilgotne łąki koło Żydowa; okolice leśniczówki Barlinek; okolice Młyna Papiernia wraz  z częścią projektowanego rezerwatu „Grądowa Dolina”; młaki i torfowiska na południowo-zachodnim brzegu jeziora Barlineckiego; wschodni brzeg jeziora Okunie oraz okolice leśniczówki Okno, ze śródleśnym torfowiskiem; rezerwat „Markowe Błota”; projektowany rezerwat „Bukowiec”; projektowany rezerwat „Lilie Wodne”.


Lichenobiota – bogaty świat porostów

Autor: Piotr Grochowski, Amelia Piegdoń

Porosty to organizmy, które właściwie występują we wszystkich siedliskach Barlinecko-Gorzowskiego Parku Krajobrazowego. Stwierdzono obecność 209 gatunków, z czego 44 znajduje się na czerwonej liście zagrożonych gatunków w Polsce, a 27 podlega ochronie prawnej. Najczęściej rosną na korze drzew, podłożu skalnym naturalnym i pochodzenia antropogenicznego oraz na drewnie i glebie. Do najcenniejszych należą: Bryoria fuscescens, Calicium adspersum, Cetraria islandica, Cetraria sepincola, Chaenotheca stemonea,  Chrysothrix candelaris, Flavoparmelia caperata, Imshaugia aleurites, Lecanactis amylacea, Peltigera horizontalis, Physconia perisidiosa, Pleurosticta acetabulum, Pycnothelia papillaria, Pyrenula nitida,  Ramalina fastigiata, Ramalina fraxinea, Tuckermanopsis chlorophylla i Usnea dasypoga.


Fauna bezkręgowców

Autor: Andrzej Zawal, Przemysław Mrowiński, Bianka Mrowińska, Paweł Cieniuch, Paweł Jankowski

Opracowanie charakterystyki całości fauny bezkręgowców z danego terenu wymaga długoletnich i zakrojonych na dużą skalę badań, zwłaszcza gdy dotyczy to terenów wielkoobszarowych. Dlatego najczęściej charakterystyki takie są niepełne i opierają się na mniej lub bardziej fragmentarycznych danych. Podobnie jest w przypadku Barlinecko- -Gorzowskiego Parku Krajobrazowego (BGPK), w którym badania całościowe zostały wykonane dla pijawek (Agapow 1982), mięczaków (Mrowińska 2008), ważek i wodopójek. Fragmentaryczne dane, dotyczące niewielkich terenów lub pojedynczych stwierdzeń gatunków znajdują się w opracowaniach Agapow i in. (1989-1990, 1993, 1994), Musiał (1974), Bernard (1995), Mrowiński i Zawal (2004), Dreger (2010), Jankowski (2010), Cieniuch (2012, 2013, 2015, 2016), Cieniuch i Stawiarski (2014). Dane historyczne można odnaleźć w opracowaniu Münchberga (1931). Autorzy niniejszego opracowania oparli się na opracowaniach obejmujących znaczną część terenu BGPK, zamieszczając tylko pojedyncze informacje z opracowań częściowych. Nie omawiano też wiarygodności poszczególnych opracowań, ograniczając się do wyszczególnienia obecności gatunków, które nie budziły żadnych wątpliwości. Poniżej omówiono charakterystyki czterech wymienionych wyżej grup bezkręgowców, dodatkowo wskazując na obecność gatunków wymienionych w opracowaniach Dreger (2010) i Jankowskiego (2010).


Ichtiofauna jezior i rzek

Autor: Przemysław Czerniejewski, Marta Czerniejewska

Jeziora i rzeki Barlinecko-Gorzowskiego Parku Krajobrazowego stanowią bardzo urozmaicone środowisko życia wielu gatunków rodzimych i nierodzimych przedstawicieli gromady ryb. W pracy przedstawiono podział jezior znajdujących się na tym terenie pod względem występujących w nich ryb na typy rybackie: sielawowe, leszczowe, sandaczowe, linowo-szczupakowe i karasiowe. Te ostatnie, pod względem limnologicznym odpowiadające typom eutroficznemu i politroficznemu lub dystroficznemu, mają największy udział wśród zbiorników Parku. Jednakże nie brakuje jezior o wyższej jakości wody: sielawowych i leszczowych. To zróżnicowanie ma wpływ na bogactwo gatunkowe ryb zasiedlających te zbiorniki i cieki. W dalszej części opracowania przedstawiono skład gatunkowy ichtiofauny w podziale na rodziny i siedliska, wskazując grupy rozrodcze ryb i stopień ich zagrożenia. Omówiono również prowadzoną na terenie Parku gospodarkę rybacką, w szczególności eksploatację ryb i zarybienia. Podano także szczegółowe dane dotyczące połowów wędkarskich i rybackich w największych pod względem powierzchni obwodach rybackich. Otrzymane wyniki omówiono na tle ogólnopolskiej literatury.


Gady

Autor: Paweł Cieniuch

Leśno-wodny obszar Barlinecko-Gorzowskiego Parku Krajobrazowego jest atrakcyjnym miejscem do bytowania rodzimych gatunków herpetofauny. Na tym terenie miejsce dla siebie znalazły jaszczurki, węże oraz żółwie. Spośród obecnych 10 gatunków chronionych w Polsce, na obszarze Parku i otuliny występują: trzy gatunki jaszczurek, trzy gatunki węży, oraz prawdopodobnie (brak potwierdzonej obecności na stanowisku w ostatnich latach) jedyny rodzimy gatunek spośród rzędu Testudinata – żółw błotny. Biorąc pod uwagę fakt, że zaskroniec rybołów został stwierdzony jedynie na pograniczu polsko-czeskim, wąż Eskulapa występuje jedynie na obszarze Bieszczad (kategoria: CR), zaś jaszczurkę zieloną uznajemy za prawdopodobnie zanikłą w Polsce (EXP), to można przyjąć, że wszystkie możliwe do stwierdzenia gatunki gadów, wg zasięgu występowania, obecne są w Parku i jego otulinie.


Ptaki

Autorzy: Mariusz Urban, Marcin Kaczmarek, Paweł Cieniuch

Niniejszy rozdział poświęcony został przedstawieniu składu gatunkowego ornitofauny na obszarze Barlinecko- -Gorzowskiego Parku Krajobrazowego (BGPK) wraz z jego otuliną. W załączonych tabelach znalazło się w sumie 169 gatunków. Ze względu na typowy w BGPK krajobraz leśno-jeziorny z niewielkimi obszarami terenów otwartych, listy zdominowały gatunki przypisane do takich właśnie siedlisk. Wśród nich za lęgowe uznaje się 139 gatunków. Obserwacje autorów prowadzone w latach 2008-2017 wykazały obecność 169 gatunków. Wskazane tabele powstały na podstawie różnych publikacji, jednak przede wszystkim opierają się na dokumentacji uzasadniającej utworzenie BGPK oraz kulturowo-krajobrazowego parku „Źródliskowa Dolina Płoni” (Agapow 1990, Agapow 1993). Istotne i stosunkowo najświeższe informacje publikowane uzyskano z pracy zbiorowej „Ptaki lęgowe w Obszarze Specjalnej Ochrony Natura 2000 Puszcza Barlinecka” (Wylegała i in. 2012). Uzupełnieniem składu gatunkowego ptaków Parku są obserwacje własne autorów oraz informacje ustne dwóch ornitologów działających przez szereg lat na badanym terenie – uzyskane od Adama Mrugasiewicza oraz Piotra Adamioka. Uszczegółowieniem do rozdziału jest opis dla 41 lokalnie najciekawszych gatunków. Dodatkowo przedstawiono najważniejsze działania z zakresu ochrony czynnej prowadzonej względem wybranych gatunków ptaków przez grono miejscowych ornitologów.


Nietoperze, popielice i inne ssaki

Autorzy: Radosław Dzięciołowski, Mirosław Jurczyszyn

Ssaki to grupa zwierząt zbadana bardzo nierównomiernie na terenie Barlinecko-Gorzowskiego Parku Krajobrazowego, w przeważającej części słabo lub bardzo słabo. Spośród tych, które były objęte systematycznymi badaniami są nietoperze (Chiroptera), a także gatunek reintrodukowany na terenie Parku – popielica Glis glis . Niniejszy rozdział podzielony jest na 3 części, które dotyczą: 1) nietoperzy, które były badane w latach 2000-2003, 2) popielicy, która jest reintrodukowana od roku 2011 oraz 3) pozostałych ssaków, o których na różne sposoby udało się uzyskać informacje. Nietoperze to jedyne ssaki potrafiące aktywnie latać. W Polsce występuje 25 gatunków tych zwierząt, w tym 23 należą do rodziny mroczkowatych ( Vespertilionidae ). Pozostałe 2 gatunki, należące do podkowcowatych ( Rhinolophidae ) występują wyłącznie na południu Polski. Wszystkie gatunki występujące w Polsce odżywiają się owadami lub innymi drobnymi stawonogami. Zimą zapadają w stan zwany hibernacją, podczas której oszczędzają energię poprzez obniżenie temperatury ciała i zwolnienie metabolizmu. W ten sposób przeczekują niekorzystny okres chłodów, kiedy w otoczeniu brakuje pokarmu. Do hibernacji wykorzystują naturalne schronienia (np. jaskinie, dziuple), a także stworzone przez człowieka (np. sztolnie, fortyfikacje, piwnice, ziemianki, studnie, a czasem również strychy). Wiosną i latem samice grupują się w tzw. kolonie rozrodcze, w których przechodzą ciążę, rodzą i wychowują młode (rodzą raz w roku jedno lub dwa młode). Wykorzystują wówczas różne schronienia, takie jak dziuple, odstającą korę drzew, strychy, poddasza, szczeliny (np. za okiennicami), rzadko (w polskich warunkach) jaskinie i inne obiekty podziemne (fot. 1). Nietoperzom zagrażają: chemizacja rolnictwa i leśnictwa, ogólne zanieczyszczenie środowiska, utrata i brak odpowiednich schronień, fragmentacja siedlisk, turbiny wiatrowe, brak wiedzy powodujący niezamierzone szkody (np. remonty budynków w czasie wykorzystywania ich przez nietoperze), a także niechęć społeczna poparta nieuzasadnionymi uprzedzeniami do tych ssaków. Poważnymi zagrożeniami związanymi z działalnością człowieka są również inwestycje liniowe (np. drogi szybkiego ruchu, gdzie nietoperze giną w kolizjach z pojazdami). Jeśli nietoperze wybiorą schronienia zbyt łatwo dostępne, zwiększa się zagrożenie ze strony drapieżników (np. puszczyków, kun, lisów, kotów), które zazwyczaj nie stanowią poważnego problemu, jednak lokalnie mogą mieć istotne znaczenie (Sachanowicz i Ciechanowski 2005, Lesiński 2006, Dietz i in. 2009). Popielica została szczególnie wyróżniona w niniejszym artykule. Z powodu przeprowadzanego przez nas projektu przywrócenia tego ssaka lasom Puszczy Barlineckiej, poświęcono jej wyraźnie więcejmiejsca niż jakiemukolwiek innemu gatunkowi. 


Turystyka i rekreacja

Autor: Natalia Borkowska-Wójcik

Celem niniejszego rozdziału jest przedstawienie możliwości uprawiania turystyki i rekreacji na obszarze Barlinecko-Gorzowskiego Parku Krajobrazowego. Poszczególne części opracowania przedstawiają stan bazy noclegowej i gastronomicznej, a przede wszystkim historyczne i aktualne szlaki piesze oraz rowerowe. Opisy aktualnych szlaków turystycznych zawierają niezbędne informacje dotyczące zarówno ich przebiegu, rodzaju nawierzchni dróg, jak i wartych obejrzenia osobliwości turystycznych. Zaprezentowano również inne formy rekreacji znamienne dla omawianego terenu, dostępność komunikacyjną i punkty informacji turystycznej. Ponadto scharakteryzowano zagrożenia i problemy związane z turystyką.