Spacer na łonie krajobrazu kulturowo-przyrodniczego ma dla człowieka znaczenie relaksacyjne. Niektóre obrazy wzbudzają w nas spory zachwyt, dlatego lubimy ponownie się poruszać w danej okolicy. Inne szybciej nam się „nudzą”, stąd też potrzebujemy nowych wrażeń w kolejnych lokalizacjach.  Warto przy tej okazji zadać sobie pytanie, czy podziwiany przez nas krajobraz jest chwilowy i szybko zmienny, czy też stanowi efekt zsumowania różnych zdarzeń, które kształtowały go na przestrzeni dziejów. Zdajemy sobie przecież sprawę, że są w nim elementy, które pojawiły się tu dzień wcześniej, tydzień albo miesiąc wstecz. Rzadziej natomiast mamy świadomość o przyczynach wpływających na krajobraz i przeznaczenie terenu, które swoje działanie miały w zamierzchłych czasach. Niemniej, cała ta sekwencja zdarzeń w czasie skutkuje obrazem, który nas otacza w danej chwili. Zapraszam do poznania kilku wydarzeń z historii, które miały zasadniczy wpływ na krajobraz niewielkiego obszaru, jakim jest obecnie Kostrzyn nad Odrą oraz jego najbliższe sąsiedztwo.

Bardzo ciekawie historię opisywanego terenu przedstawiają zapiski z kilku tomów Nadwarciańskich Roczników Historyczno-Archiwalnych. Dzięki nim dowiadujemy się, że po raz pierwszy Ziemia Kostrzyńska została wspomniana już w 1232 roku. Można zatem wnioskować, że co najmniej od tego okresu ten teren podlegał eksploracji i prawdopodobnie specyficznemu kształtowaniu krajobrazu przez lokalną społeczność. O mieszkańcach „miasteczka Kostrzyn” znajdujemy wzmiankę w dokumencie lubuskiego biskupa Wawrzyńca z 1261 roku. Świadczyć to może o istnieniu kompleksu zabudowy, zamieszkiwanego przez ludność, której w tych czasach należałoby przypisać przynależność plemienną do Polan i ewentualnie Brandenburczyków. Z czasem nastąpiła wielowiekowa germanizacja tych terenów, co wynikało z przejęcia Kostrzyna i okolic przez margrabiów brandenburskich w 1262 roku. Kolejne zmiany na tym obszarze odbywały się pod zarządem germańskim, aż do 1945 roku. W 1323 roku kronikarze pisali o istnieniu zamku w Kostrzynie, którego zadaniem było m. in. ochrona przeprawy na moście. W tamtych czasach miasto Kostrzyn niewątpliwie się rozrastało, o czym świadczy zarówno wspomniany zamek, most, ale również kościół kostrzyński, o którym wspominają zapiski z 1396 roku. Bardzo ważnym etapem w rozwoju miasta i regionu było objęcie władzy przez margrabiego Jana Kostrzyńskiego, dzięki któremu w latach 1537-68 zbudowano Twierdzę Kostrzyn o ziemnych obwałowaniach. Jej konstrukcja została zmodernizowana już po śmierci margrabiego, i w 1590 roku ogłoszono ukończenie wielkiego dzieła architektonicznego – twierdzy ziemno-murowanej. Kolejnym ważnym elementem kształtującym miejscowy krajobraz było wykopanie fosy wokół Twierdzy, o czym donoszą zapisy z 1617 roku. Konstrukcja Twierdzy i jej położenie w dawnej delcie rzeki Warty sprawiły, że uznawana była w tamtych czasach za „twierdzę nie do zdobycia”, również podczas wojny trzydziestoletniej 1618-1648. Dopiero działania wojenne z czasów wojny siedmioletniej doprowadziły do zbombardowania i spalenia przez armię rosyjską, miasta ukrytego za potężnymi murami. Rozwój cywilizacyjny oraz coraz większe zapotrzebowanie na płody rolne sprawiły, że ten podmokły i trudno dostępny obszar ujścia Warty doczekał się epokowej zmiany w krajobrazie, za sprawą decyzji króla Fryderyka II Wielkiego. W wyniku olbrzymich inwestycji w 1786 roku zakończono prace melioracyjne, których efektem było osuszenie Błot Warciańskich od okolic Gorzowa (niem. Landsberg) aż do Kostrzyna. 

Rzekę Wartę skanalizowano a osuszone ziemie na zawalu przeznaczono pod rolnictwo i zabudowę olenderską. I takie właśnie przeznaczenie terenu, które ukształtowało do dziś zasadniczy krajobraz regionu, zostało przejęte przez Polskę po II Wojnie Światowej. Krajobraz delty ujściowego odcinka Warty ostatecznie zniknął z krajobrazu, gdy w 1817 roku cały nurt Warty skierowany został w Kanał Fryderyka Wilhelma, ponad Twierdzą Kostrzyn. W ten sposób Twierdza oraz miejscowości takie jak Słońsk zostały skutecznie oddzielone wałami od rozlewiska wezbranej rzeki i zdradliwych bagien. Z czasem, wzrastająca populacja mieszkańców Twierdzy doprowadziła do historycznej decyzji o rozbiorze północnej części fortyfikacji po 1918 roku. Kulminacją drastycznych zmian w tej okolicy była ofensywa Armii Czerwonej w styczniu 1945 roku, czego skutki można „podziwiać” po dziś dzień. Zniszczona Twierdza wraz z infrastrukturą czeka na kompleksową odbudowę od zakończenia działań, a odrestaurowywane mury tylko częściowo nawiązują swym klimatem do dawnej epoki. Ruiny miasta systematycznie podlegają naturalnej sukcesji roślinnej, co również jest znakiem czasowych zmian w krajobrazie tego bogatego w historię terenu styku Odry i Warty.

Historia zapewne napisze kolejny, ciekawy rozdział dla tego regionu. Być może w krótce w obrębie Twierdzy powstaną nowe zabudowania, z których będą mogli korzystać zarówno miejscowa ludność jak i goście licznie odwiedzający tę „klimatyczną perełkę” w ujściowym odcinku dawnej delty Warty.

Park Krajobrazowy „Ujście Warty” zaprasza na swój obszar, gdzie wraz z podziwem dla przyrody można poszukiwać i odkrywać historię kształtowaną przez wieki.

Przygotował:

Paweł Cieniuch

Główny Specjalista w BGPK i PK"UW"